Fréttir

International Adoptions: Background of children and parents

Punktar úr erindi Lene Kamm frá Danmörku

á námstefnu dóms- og kirkjumálaráðuneytisins um ættleiðingar 30. mars 2007

Lene Kamm er menntuð sem sálfræðingur og sálgreinir, hún er sjálf ættleidd og er af dönskum og afrískum upppruna. Hún hefur unnið í ættleiðingargeiranum í 20 ár og síðastliðin 8 ár hefur hún séð um fræðslumál  vegna ættleiðinga í Danmörku. Hún kom fyrst til Íslands fyrir 12 árum á fyrstu ráðstefnu um alþjóðlegar  ættleiðingar sem haldin var á Íslandi á vegum Íslenskrar ættleiðingar. Síðan hefur hún oft heimsótt Ísland og  hefur aðstoðað ÍÆ við uppbygginginu og skipulagningu undirbúningsnámskeiða fyrir þá sem eru að ættleiða í fyrsta skiptið auk þess að þjálfa leiðbeinendur á þessum námskeiðum.   Lene hefur einnig ferðast og kynnt sér aðbúnað á barnaheimilum í Indlandi, Eþíópu, Ekvador og í fleiri löndum

Árið 2000 var sett í lög í Danmörku að fólk þarf að fara í gegnum undirbúningsnámskeið fyrir ættleiðingu, svokallað pre-adoption course.  Námskeiðin er ætluð til að undirbúa ættleiðendur fyrir ættleiðinguna með því að fara í gegnum sjálfskoðun og spyrja sig spurninga eins og t.d. hver er ég, hvers vegna vil ég ættleiða og svo framvegis. Lene segir að vinna við pre-adoption courses sé mjög gefandi. Hún hittir fjöldan allan af ættleiðendum og uppkomnum ættleiddum einstaklingum í vinnu sinni og veltir fyrir sér hvað valdi því að sumum ættleiddum gengur vel í lífinu en öðrum gengur alls ekki vel.

Lene segir það algengan misskilning varðandi alþjóðlegar ættleiðingar hjá almenningi að halda að svo mikið sé til af börnum í heiminum sem hægt er að ættleiða. Við sjáum í sjónvarpinu myndir af börnum sem svelta og búa á yfirfullum barnaheimilum en þessi börn er ekki endilega hægt að ættleiða þó svo að þau búi við bágar aðstæður.   Það er mikill áhugi á að ættleiða börn sérstaklega í Bandaríkjunum þar sem fólk er sterkefnað. Þar sem við erum í samkeppni við lönd út um allan heim þá skiptir megin máli að ferli ættleiðingarmála sé í góðu lagi í landinu okkar og einnig að undirbúningur ættleiðenda sé góður (pre-adoption courses). Upprunalöndin vilja meiri og meiri upplýsingar frá viðtökulöndunum. Hvert fara börnin?  Fá þau gott heimili? Hvers vegna ættum við að leyfa einhleypum að ættleiða þegar svo mörg hjón vilja ættleiða? 

Haldinn var fundur í Danmörku þar sem er skoðað var hvernig hæfi ættleiðenda er metið. Flestir sem sækja um ættleiðingu mega ættleiða og þá spyr maður sig hvers vegna erum við að meta hæfi þeirra? Þeim sem mega ættleiða fjölgar með árunum en þeir eru ekki endilega betri ættleiðendur. Margir telja það sjálfsögð mannréttindi að eignast barn og segja ef ég get ekki eignast barn sjálf þá á þjóðfélagið að láta mig hafa barn. Fólk kemur með þessar kröfur í dag inn í ættleiðingarferlið. Hvers vegna ættu þá ekki allir sem vilja ættleiða að fá að ættleiða? 

Þegar horft er á þau börn sem laus eru til ættleiðingar þá eru nokkur atriði sem þau eiga sameiginlegt, meðal annars að þau hafa öll verið yfirgefin á unga aldri. En er það öðruvísi að ættleiða barn en að eignast barn á hefðbundinn hátt? Já það er ýmislegt sem er frábrugðið. Barnið sem fæðist inn í fjölskyldu er ekki ókunnugt, fjölskyldan hefur fylgst með því vaxa og dafna í móðurkviði, en barn sem maður ættleiðir kemur ókunnugt inn í fjölskylduna. Ættleidda barnið getur hafa gengið í gengum margar hörmungar í sínu stutta lífi á leið sinni frá móður sinni til stofnunar, sjúkrahúss eða annarra aðila.  Barnið einangraðist eftir að það var yfirgefið af móðurinni. Á barnaheimilum er það áberandi hvað börnin eru ein og afskipt, í bestu tilfellunum fá börnin samtals eina klukkustund  í umönnun á dag en liggja að öðru leyti í rúmunum sínum. Í Kína geta legið 50 börn í sama herberginu en samt er algjört hljóð í herberginu. Þetta eru börn sem ekki ná að tengjast öðrum og fá ekki þá ást og umönnun sem þau þurfa. Börnin sem eru mjög lengi í afskiptu umhverfi gefast upp, missa lífsorkuna, þau vilja ekki borða, þau vilja ekki drekka og þau deyja. Þegar annast er um barnið, talað við það og haldið á því þá erum við að færa barninu lífið, við komum barninu til lífsins. Það er ekki vonlaust að koma börnum sem dvalið hafa lengi á stofnunum aftur til lífsins og að fá lífsorkuna í gang hjá þeim, en það tekur mjög langan tíma og er erfitt. Þau eru haldin ofboðslegri hræðslu við að deyja, falla endalaust þar sem enginn kemur til að segja þeim að allt verði í lagi. Hægt er að líkja ættleiðingu við haf þar sem er lítill bátur með barni, ekkert land í nánd, enginn annar bátur og ekkert fólk. Barnið er eitt og einangrað og óöruggt í þessum aðstæðum.   Það er ekki góð tilhugsun fyrir foreldra að vita að barnið hafi verið í hættu áður en það kom til þeirra en það er mjög mikilvægt að foreldrar sjái fyrir sér það umhverfi sem barnið lifði í. Foreldrar þurfa að átta sig á því að eftir heimkomu þá getur barnið aftur orðið óöruggt þ.e. barnið er aftur komið í bátinn og út á haf. Þá þurfa foreldrarnir að koma til barnsins, segja því að það sé ekkert að óttast og það sé öruggt. Barn sem er ættleitt upplifir mikinn missi og sorg. Það saknar barnaheimilisins sem var það eina sem það þekkti, það þekkti lyktina, þekkti reglurnar, átti vini og þekkti tungumálið sem var talað. Allt þetta hefur breyst og er nú ókunnugt. Barnið hefur verið tekið úr því umhverfi sem það þekkti svo vel og farið með það yfir hnöttinn á stað þar sem það þekkir ekkert. Það skilur ekki tungumálið og þekkir ekki lyktina eða matinn. Það veit ekki hvað foreldrar eða fjölskylda eru. Það reynir að tala við foreldrana og spyrja hvers vegna er ég hér, fer ég aftur heim? Hamingjusamasti dagur foreldranna er þegar þeir verða foreldrar en þessi sami dagur er dagur sorgar og ringulreiðar hjá barninu. Jafnvel þó að barnið sé mjög ungt, yngra en 1 árs, er allt sem það þekkti horfið. Þegar barnið kemur til nýja heimalandsins þá fær það áfall. Foreldrarnir skilja ekki hvað er að barninu, halda jafnvel að það sé fatlað eða þroskaheft. Börn á barnaheimilum eru ekki vön að fara í göngutúr í kerrunni eða vera í miklum samskiptum við annað fólk, þau eru vön að liggja í rúminu sínu á barnaheimilinu, þetta eru mjög mikil viðbrigði fyrir barnið. 

En hvaða kostum þurfa foreldrar sem ættleiða að vera búnir til að ættleiðingin gangi vel fyrir sig? Þeir þurfa að vera með hæfileikann til að stofna til og byggja upp tengsl við barnið og veita barninu örugg tengsl. Foreldrarnir koma með sína persónulegu reynslu inn í ættleiðinguna. Áherslan er oft lögð á barnið og hvernig foreldrarnir vilja hafa barnið en það er mikilvægt að foreldrar átti sig á því hvað þeir hafa upp á að bjóða fyrir barn. Mikilvægt er að tilvonandi foreldrar skipti um áherslu hvað þetta atriði varðar. Námskeiðin fyrir ættleiðinguna (Pre-adoption courses) eru mikilvæg þegar kemur að þessari sjálfskoðun. 

Gerð var bresk rannsókn á 100 ófrískum konum. Tekið var viðtal við konurnar og þær spurðar út í samband sitt við mæður sínar í dag og hvernig samband þeirra við mæður sínar var í æsku. Í 80% tilvika gátu rannsakendur áætlað hvernig samband móður og hins ófædda barns yrði út frá þessum samtölum. Hvernig var þetta hægt? Niðurstaðan er að fyrri sambönd okkar í lífinu skipta miklu máli. Þær konur sem áttu gott samband við mæður sínar áttu meiri möguleika á að eiga gott samband við ófætt barn sitt í framtíðinni. Þegar mat er lagt á hæfi umsækjenda um ættleiðingu er mikilvægt á reyna að átta sig á því hvernig fólk kemur til með að vera í sambandi sínu við barnið. Í tveimur viðtölum við umsækjendur ætti félagsráðgjafi að geta sagt til um hvort foreldri og barni gengur vel að tengjast með því að skoða samskiptahæfileika umsækjendanna. Félagsráðgjafinn þarf að átta sig á atriðum eins og er auðvelt að ná sambandi við viðkomandi í viðtölunum og hvernig persóna er umsækjandinn. Þegar barn er ættleitt þá áttar barnið sig oft fljótt á hvoru foreldrinu er betra að tengjast fyrst þ.e. hvort foreldrið er opnara fyrir því í huga og hjarta. Í hefðbundinni meðgöngu og fæðingu er faðirinni vanur að þurfa að tengjast einstaklingi sem er honum ókunnugur þar sem hann gengur ekki með barnið en þessi tengsl eru auðveldari fyrir móðurina sem gengur með barnið og finnur hreyfingar þess. Í ættleiðingu koma báðir foreldrar að tengslamynduninni með sama hætti þ.e. þeir þurfa að tengjast einstaklingi sem er þeim ókunnugur. 

Þegar hæfi umsækjenda er metið er eitt mikilvægt atriði sem þarf að skoða og það er hvernig umsækjandinn skilur mismuninn á ættleiðingu og að eignast barn á venjulegan hátt. Sættir hann sig við að um mismun er að ræða eða hafnar hann því. Það þarf að vera á varðbergi gangvart þeim sem eru á þeirri skoðun að barn sé bara barn og að það skipti ekki máli að það er ættleitt og segja ég get gert þetta eins og hver og annar. Ef viðkomandi neitar að viðurkenna að ættleiðing sé annað en að eignast barn á hefðbundinn hátt þá mun hann skapa stöðu í fjölskyldunni þar sem barnið getur ekki leitað til hans með það að vera öðruvísi. Börnin þurfa að hafa svigrúm til að tala um allt það sem erfitt t.d. stríðni, það að vera öðruvísi og kynþáttamismunun. Þess vegna þarf að skoða sérstaklega vel umsækjendur sem finnst þessi mismunur vera lítið mál. Umsækjendurnir verða að sjá fyrir sér hvar þeir standa þegar barnið er komið til þeirra, standa þeir fyrir framan barnið, standa þeir fyrir aftan barnið eða við hliðina á barninu? Hvað verður þegar foreldrarnir og barnið verða vitni að kynþátthatri hjá öðrum? Einfaldar spurningar í verslun eins og hvaðan er hún, er hún raunveruleg dóttir þín og svo framvegis geta skaðað barnið mikið  og skapað fjarlægð milli barns og foreldris, ef ekki er talað við barnið um hlutina fyrirfram á eðlilegan hátt og mismunurinn viðurkenndur. Undir þessum kringumstæðum finnst barninu það vera utanveltu, ekki hluti af fjölskyldunni. Umsækjendur eiga að þekkja þennan mismuninn og samþykkja hann en mega ekki að vera hræddir við hann.

Í Danmörku hefur verið rætt um að hækka hámarskaldur umsækjenda um ættleiðingu. Í dag fær fólk sem er 40 ára og yngra að ættleiða yngra barn en fólk sem er eldra en 40 ára fær að ættleiða eldra barn. En hvers vegna mega umsækjendur ekki vera 50 eða 60 eða eldri? Þegar barn er ættleitt hefur það þegar upplifað mikinn missi við það að vera yfirgefið. Í nýja landinu er barnið eitt, með enga kynfjölskyldu á landinu. Við viljum að barnið hafi foreldra eins lengi eins og hægt er og þurfi ekki aftur að upplifa missi áður en það kemst á fullorðinsár. Foreldrar sem eru 60 ára þegar þeir ættleiða verða líklega ekki til staðar þegar barnið er orðið fullorðið og þ.a.l. er barnið eitt þegar kemur til að það stofnar fjölskyldu, enginn sem bakkar það upp í lífinu. Félagsráðgjafar og aðrir sem koma að ættleiðingunni verða alltaf að hafa í huga það sem er best fyrir barnið. Foreldrar eru ekki alltaf dómbærir á sjálfa sig þar sem þeir eru litaðir af lönguninni til að eignast barn. Börnin hins vegar hafa ekki fengið það sem þau þurfa mest á að halda þ.e. þau hafa ekki haft eina ákveðna manneskju sem er þeim mikilvægust í lífinu. Börnin þurfa á mikilli athygli að halda og umsækjendur verða að vera tilbúnir til að mæta þörf þeirra fyrir athygli. Lene er á þeirri skoðun að umsækjendur ættu að vera á sama aldri og foreldrar sem eignast sín börn sjálfir þ.e. á svokölluðum barneignaraldri því þannig verður helst tryggt að þeir verði til staðar fyrir barnið þegar það er orðið fullorðið.

Í Danmörku eru margar einhleypar konur sem aldrei hafa verið í löngum nánum samböndum þannig að þær hafa ekki þekkingu eða reynslu á því hvað þarf til að vera í slíku sambandi.  Ættleidd börn eru yfirleitt mjög kröfuhörð á athygli foreldranna og reyna á þolinmæði þeirra. Barnið sefur ekki á nóttunni og það sleppir aldrei hendinni af foreldrinu, foreldrið þarf að vera alltaf til staðar fyrir barnið.  Það getur verið mikið álag á foreldrana þegar ættleidda barnið krefst óskiptrar athygli foreldranna, þegar um einstætt foreldri er að ræða verður álagið helmingi meira því það er enginn til að létta undir með því. Hvernig gengur manneskju sem aldrei hefur átt í löngu nánu sambandi við annan aðila undir þessum kringumstæðum? Ættleiðing er endanleg, eftir að hún gengur í gegn verður ekki aftur snúið, það er ekki hægt að gefast upp og skila barninu.  Að ættleiða barn er mikil breyting á lífsháttum, sérstaklega ef viðkomandi hefur ekki verið í krefjandi sambandi áður. Einstætt foreldri má ekki vera pirrað eða reitt lengi við barnið því það er enginn annar sem barnið getur snúið sér til. Það er mikilvægt að barnið finni ekki fyrir höfnun af hálfu foreldrisins. Eftir að barni hefur einu sinni verið hafnað þá lærir það fljótt að móðirin er ekki til staðar þegar eitthvað bjátar að og þá er erfitt að koma á góðri tengslamyndun. Það er áríðandi þegar félagsráðgjafi gerir greinagerð um umsækjenda að hann spyrji viðkomandi hvernig sambönd hann á við annað fólk t.d. hvernig líðanin er í þeim samböndum og eins hver það er sem leysir úr ágreiningi og fleira.

Til þess að tengslamyndun geti átt sér stað við ættleiðingu þurfa bæði foreldrar og börn að leggja sitt af mörkum og í reynd þurfa foreldrar að leggja meira á sig en börnin hvað þetta varðar og að vera opnir fyrir tengslamynduninni.

Að mati Lene þurfa félagsráðgjafar að fá meiri kennslu og aðstoð en boðið er upp á í dag í gerð greinargerða (umsagna) vegna ættleiðinga til þess að þeir geti áttað sig á hvaða atriði eru mikilvægust og hvaða hjálpartæki er hægt að nota við gerð hennar.  Greinargerðin er mjög mikilvæg vegna þess að hún er grundvöllur þess að umsækjendur fái forsamþykki til ættleiðingar en hún er líka nauðsynleg fyrir erlendu stjórnvöldin til að samþykkja umsækjendur  og félagsráðgjafar verða að vera mjög nákvæmir við gerð hennar, sérstaklega ef það er eitthvað sem þeir vilja skoða betur t.d. ef ákveðið er að umsækjendur séu sendir í mat hjá sjálfræðingi þá þarf félagsráðgjafinn að segja hvaða atriði hann vill láta skoða betur í sálfræðimatinu.   

En hvað eiga félagsráðgjafar sem vinna greinargerð vegna ættleiðinga að gera ef þeir eru í vafa um hæfi umsækjenda t.d. varðandi heilsufar eða læknisfræðilegt álit sem félagsráðgjafar hafa ekki getu til að meta? Ef félagsráðgjafar eru í vafa um hæfi umsækjenda þá er nauðsynlegt að þeir leiti álits hjá sérfræðingum í viðkomandi fagi. Félagsráðgjafar þurfa að hafa gott innsæi þegar þeir vinna greinargerðina en þeir þurfa líka að vera lausir við fordóma og mega ekki vera áhrifagjarnir. Sumir umsækjendur koma vel fyrir og geta verið sannfærandi um að þeir séu góðir foreldra en félagsráðgjafinn verður að gera hlutlaust mat á hæfi umsækjenda og mynda sér sjálfstæða skoðun um hæfi þeirra til að ættleiða barn.